Czym jest udar mózgu i dlaczego liczy się czas

Udar mózgu to nagłe zaburzenie krążenia mózgowego, które prowadzi do uszkodzenia tkanki nerwowej. Dochodzi do niego, gdy przepływ krwi do części mózgu zostaje przerwany lub znacząco ograniczony, co powoduje obumieranie komórek nerwowych z powodu braku tlenu i składników odżywczych.

Czas jest mózgiem – to kluczowe hasło w przypadku udaru. Z każdą minutą bez leczenia umiera około 1,9 miliona neuronów. Szybkie rozpoznanie objawów i natychmiastowe wezwanie pomocy medycznej może zadecydować o życiu i zdrowiu osoby dotkniętej udarem. Optymalne okno terapeutyczne to zaledwie 3-4,5 godziny od wystąpienia pierwszych objawów.

W przypadku udaru niedokrwiennego, który stanowi około 85% wszystkich udarów, podanie leków rozpuszczających zakrzep w ciągu pierwszych godzin może znacząco zwiększyć szanse na pełny powrót do zdrowia.

Rodzaje udarów mózgu i ich charakterystyka

Wyróżniamy dwa główne typy udarów mózgu, które różnią się mechanizmem powstania i częściowo objawami:

Udar niedokrwienny

Stanowi około 85% wszystkich przypadków. Powstaje, gdy tętnica doprowadzająca krew do mózgu zostaje zablokowana przez skrzep krwi. Skrzep może utworzyć się bezpośrednio w naczyniu mózgowym lub zostać przeniesiony z innej części ciała, najczęściej z serca lub tętnic szyjnych. Objawy rozwijają się zwykle stopniowo, w ciągu minut lub godzin, co daje nieco więcej czasu na reakcję.

Udar krwotoczny

Stanowi około 15% przypadków i jest spowodowany pęknięciem naczynia krwionośnego w mózgu lub na jego powierzchni. Krew wydostaje się do tkanki mózgowej lub przestrzeni podpajęczynówkowej, powodując uszkodzenia. Ten typ udaru często charakteryzuje się nagłym, silnym bólem głowy i szybszym rozwojem objawów, co wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.

Niezależnie od typu udaru, pierwsza pomoc i konieczność szybkiego wezwania pogotowia są takie same. Różnice w leczeniu nastąpią dopiero na etapie szpitalnym, po wykonaniu badań diagnostycznych.

Jak rozpoznać udar mózgu – schemat FAST

Najskuteczniejszym narzędziem do szybkiego rozpoznania udaru jest schemat FAST, który pozwala ocenić podstawowe objawy neurologiczne:

  • F (Face) – Twarz: Poproś osobę o uśmiechnięcie się. Przy udarze jedna strona twarzy może być opadnięta, a uśmiech niesymetryczny.
  • A (Arms) – Ramiona: Poproś o podniesienie obu ramion. Przy udarze jedno ramię może opadać lub nie dać się w ogóle podnieść.
  • S (Speech) – Mowa: Poproś o powtórzenie prostego zdania. Przy udarze mowa może być niewyraźna, bełkotliwa lub osoba może mieć trudności ze zrozumieniem poleceń.
  • T (Time) – Czas: Jeśli zaobserwujesz którykolwiek z powyższych objawów, natychmiast dzwoń pod numer alarmowy 112 lub 999.

Poza objawami zawartymi w schemacie FAST, udar może objawiać się również:

  • Nagłym, silnym bólem głowy (szczególnie przy udarze krwotocznym)
  • Zawrotami głowy i zaburzeniami równowagi
  • Problemami z widzeniem w jednym lub obu oczach
  • Dezorientacją i trudnościami w zrozumieniu mowy
  • Silnymi nudnościami i wymiotami
  • Nagłą utratą przytomności

Objawy udaru mogą być poprzedzone tzw. TIA (przemijającym atakiem niedokrwiennym), czyli krótkotrwałymi zaburzeniami neurologicznymi, które ustępują samoistnie w ciągu kilku minut do godziny. TIA jest poważnym ostrzeżeniem i wymaga pilnej konsultacji lekarskiej, gdyż często poprzedza właściwy udar.

Pierwsza pomoc przy udarze mózgu – krok po kroku

Gdy podejrzewasz, że ktoś ma udar, natychmiastowe działanie jest kluczowe. Oto co należy zrobić:

1. Sprawdź objawy według schematu FAST i natychmiast wezwij pogotowie (112 lub 999), jeśli podejrzewasz udar.

2. Zanotuj dokładny czas wystąpienia pierwszych objawów – ta informacja będzie kluczowa dla zespołu medycznego przy podejmowaniu decyzji o metodzie leczenia.

3. Ułóż poszkodowanego w pozycji bezpiecznej, jeśli jest nieprzytomny, ale oddycha. Jeśli jest przytomny, najlepiej ułożyć go w pozycji półsiedzącej z lekko uniesionym tułowiem i głową, co zmniejszy ciśnienie wewnątrzczaszkowe.

4. Monitoruj funkcje życiowe – regularnie sprawdzaj oddech i tętno do czasu przybycia pomocy. W przypadku zatrzymania krążenia natychmiast rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową.

5. Zapewnij komfort termiczny – okryj poszkodowanego, by nie dopuścić do wychłodzenia organizmu, które może pogorszyć rokowanie.

Czego NIE robić przy podejrzeniu udaru

Równie ważne jak właściwe działania jest unikanie czynności, które mogą pogorszyć stan pacjenta:

  • Nie podawaj jedzenia ani picia – może to zwiększyć ryzyko zachłyśnięcia, zwłaszcza jeśli występują zaburzenia połykania.
  • Nie podawaj żadnych leków, w tym aspiryny – przy udarze krwotocznym leki przeciwzakrzepowe mogą nasilić krwawienie i znacząco pogorszyć stan pacjenta.
  • Nie pozostawiaj osoby samej, nawet jeśli objawy ustąpią – może to być TIA, które wymaga pilnej diagnostyki i jest sygnałem ostrzegawczym.
  • Nie zwlekaj z wezwaniem pomocy, licząc na samoistną poprawę – każda minuta opóźnienia zwiększa ryzyko trwałych uszkodzeń mózgu.
  • Nie transportuj poszkodowanego własnym transportem do szpitala – zespół ratownictwa medycznego może rozpocząć działania ratunkowe już w karetce i skierować pacjenta do odpowiedniego ośrodka udarowego.

Komunikacja z dyspozytorem i przygotowanie do przyjazdu karetki

Podczas rozmowy z dyspozytorem numeru alarmowego przekaż następujące informacje:

  • Dokładny adres i możliwie precyzyjne wskazówki dojazdu (np. kod do bramy, piętro, charakterystyczne punkty)
  • Informację, że podejrzewasz udar mózgu – użyj wprost tego określenia
  • Wiek i płeć poszkodowanego
  • Objawy, które zaobserwowałeś (według schematu FAST)
  • Dokładny czas pojawienia się pierwszych objawów – to kluczowa informacja dla lekarzy
  • Informacje o chorobach przewlekłych poszkodowanego, jeśli je znasz (szczególnie nadciśnienie, cukrzyca, choroby serca)
  • Przyjmowane leki, zwłaszcza przeciwzakrzepowe (np. warfaryna, dabigatran, riwaroksaban)

Do czasu przyjazdu karetki:

  • Przygotuj dokumenty medyczne poszkodowanego, jeśli są dostępne
  • Zbierz wszystkie przyjmowane leki do jednego miejsca, aby pokazać je ratownikom
  • Zabezpiecz zwierzęta domowe, aby nie utrudniały pracy ratownikom
  • Jeśli to możliwe, wyślij kogoś na spotkanie karetki, aby wskazać najszybszą drogę do poszkodowanego
  • Zadbaj o swobodny dostęp do poszkodowanego – odsuń meble, przygotuj miejsce dla noszy

Profilaktyka udaru i grupy ryzyka

Udar mózgu nie zawsze pojawia się bez ostrzeżenia. Znajomość czynników ryzyka i wdrożenie działań profilaktycznych może znacząco zmniejszyć prawdopodobieństwo jego wystąpienia.

Główne czynniki ryzyka udaru mózgu to:

  • Nadciśnienie tętnicze – najważniejszy modyfikowalny czynnik ryzyka udaru
  • Migotanie przedsionków i inne choroby serca
  • Cukrzyca
  • Wysoki poziom cholesterolu
  • Palenie tytoniu
  • Nadużywanie alkoholu
  • Otyłość i brak aktywności fizycznej
  • Wiek powyżej 55 lat
  • Obciążenie rodzinne

Działania profilaktyczne, które warto wdrożyć:

  • Regularne pomiary ciśnienia tętniczego – optymalnie poniżej 130/80 mmHg
  • Systematyczne badania kontrolne, szczególnie po 40. roku życia
  • Zdrowa, zbilansowana dieta z ograniczeniem soli i tłuszczów nasyconych, bogata w warzywa i owoce
  • Regularna aktywność fizyczna – minimum 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo
  • Utrzymanie prawidłowej masy ciała
  • Rezygnacja z palenia tytoniu – ryzyko udaru spada znacząco już w pierwszym roku po rzuceniu
  • Ograniczenie spożycia alkoholu do bezpiecznych ilości
  • Systematyczne przyjmowanie przepisanych leków, szczególnie przeciwnadciśnieniowych i przeciwzakrzepowych

Osoby z migotaniem przedsionków powinny szczególnie dbać o regularne przyjmowanie leków przeciwzakrzepowych, które zmniejszają ryzyko udaru kardiogennego nawet o 60-70%. Nigdy nie odstawiaj tych leków bez konsultacji z lekarzem.

Udar mózgu to stan nagły, wymagający natychmiastowej reakcji. Znajomość objawów i właściwych działań ratunkowych może uratować życie i zmniejszyć ryzyko trwałych powikłań. Pamiętaj o schemacie FAST, który pomaga szybko rozpoznać udar, i nie wahaj się wezwać pomocy przy najmniejszym podejrzeniu. W przypadku udaru mózgu każda minuta ma znaczenie – szybkie działanie może przywrócić komuś sprawność i niezależność.